Việt Nam đang bước vào giai đoạn hội nhập sâu rộng với mạng lưới 16 hiệp định thương mại tự do (FTA) song phương và đa phương đã có hiệu lực. Cùng với việc cắt giảm thuế quan, các quy định về xuất xứ hàng hóa ngày càng đóng vai trò then chốt, quyết định khả năng hưởng ưu đãi và sức cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Trong bức tranh đó, cơ chế doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa được xem là một bước tiến quan trọng theo hướng hiện đại hóa quản lý thương mại, phù hợp với thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp cũng đồng nghĩa với việc đặt lên vai họ trách nhiệm pháp lý lớn hơn, rủi ro cao hơn nếu sai sót xảy ra.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, Luật sư Nguyễn Thanh Hà – Chủ tịch Hãng luật SBLAW (SBLAW Vietnam International Law Firm) đã phân tích thẳng thắn những mặt được – mất của cơ chế này, cũng như những yêu cầu pháp lý mà doanh nghiệp Việt Nam cần đặc biệt lưu tâm.

Trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp: Lợi ích lớn nhưng không miễn rủi ro

- Thưa ông hiện nay, doanh nghiệp xuất khẩu ở nhiều quốc gia được trao quyền tự chứng nhận xuất xứ hàng hoá. Ông đánh giá gì về điểm mạnh và điểm yếu của cơ chế này đối với hàng hoá xuất khẩu trong bối cảnh Việt Nam đang thực thi đến 17 FTA?

Luật sư Nguyễn Thanh Hà: Cơ chế doanh nghiệp được tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa, hay nói cách khác là tự cấp C/O cho chính mình, là một cơ chế mang tính thuận lợi và tiến bộ. Điểm mạnh lớn nhất của cơ chế này nằm ở việc đề cao vai trò tự chủ của doanh nghiệp.

Khi doanh nghiệp đáp ứng đầy đủ các tiêu chí nhất định theo quy định của pháp luật và các nghị định liên quan, họ sẽ được trao quyền tự chứng nhận xuất xứ. Điều này giúp giảm đáng kể các thủ tục hành chính, rút ngắn thời gian xuất khẩu, từ đó thúc đẩy hoạt động ngoại thương diễn ra nhanh chóng, linh hoạt hơn.

Việc được phép tự cấp C/O cũng thể hiện mức độ tín nhiệm cao của doanh nghiệp đối với cơ quan quản lý nhà nước. Những doanh nghiệp này thường đã có lịch sử tuân thủ tốt các quy định về hải quan, xuất xứ hàng hóa và thương mại quốc tế, hàng hóa xuất khẩu không phát sinh vi phạm trong thời gian dài.

Tuy nhiên, điểm yếu của cơ chế này nằm ở chỗ nếu không có một cơ chế hậu kiểm chặt chẽ, quyết liệt và rõ ràng, thì sự thông thoáng có thể bị lợi dụng. Một số doanh nghiệp có thể vi phạm trong việc lập chứng từ, xác định sai tỷ lệ nội địa hóa, hoặc cố tình khai báo không đúng xuất xứ hàng hóa.

Nếu hoạt động quản lý bị buông lỏng, việc không tuân thủ đầy đủ các quy định có thể dẫn tới những hậu quả nghiêm trọng. Khi vi phạm bị phát hiện, doanh nghiệp có thể bị áp dụng các chế tài rất nặng như thu hồi quyền tự chứng nhận xuất xứ, đưa hàng hóa vào luồng đỏ, thậm chí bị đưa vào “danh sách đen” của cơ quan quản lý trong và ngoài nước.

Tôi cho rằng trong thời gian tới, việc khuyến khích doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ là một cơ chế văn minh, hiện đại, góp phần thúc đẩy hoạt động ngoại thương. Nhưng đi kèm với đó, doanh nghiệp phải tuyệt đối tuân thủ các quy định để xứng đáng được đứng trong danh sách này.

Sai sót về xuất xứ không chỉ là câu chuyện của một doanh nghiệp

- Theo quy định hiện hành, khi doanh nghiệp thực hiện tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa, trách nhiệm pháp lý của doanh nghiệp được xác định như thế nào nếu xảy ra sai sót hoặc tranh chấp về xuất xứ tại thị trường nhập khẩu? Trong thực tế tư vấn và xử lý tranh chấp, luật sư đánh giá những rủi ro pháp lý lớn nhất mà doanh nghiệp Việt Nam có thể đối mặt khi tự chứng nhận xuất xứ là gì?

Luật sư Nguyễn Thanh Hà: Khi doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ cho hàng hóa của mình, trách nhiệm pháp lý đặt ra là rất lớn. Cơ chế này đòi hỏi doanh nghiệp phải đầu tư đầy đủ vào hệ thống cơ sở dữ liệu lưu trữ, có năng lực tài chính và nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu quản lý.

Bằng chứng và chứng cứ liên quan đến việc tự chứng nhận xuất xứ là yếu tố then chốt. Trong trường hợp xảy ra tranh chấp, cơ quan chức năng của nước nhập khẩu thường yêu cầu doanh nghiệp cung cấp dữ liệu, chứng cứ, đặc biệt là dữ liệu điện tử, để chứng minh tính hợp pháp của xuất xứ hàng hóa.

Nếu doanh nghiệp không thể cung cấp đầy đủ các bằng chứng này, đây sẽ là rủi ro rất lớn. Doanh nghiệp có thể bị loại khỏi danh sách được tự chứng nhận xuất xứ, không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động kinh doanh của chính họ mà còn ảnh hưởng đến uy tín chung của Việt Nam.

Đặc biệt nghiêm trọng là các trường hợp doanh nghiệp gian lận xuất xứ để thực hiện hành vi chuyển tải bất hợp pháp, né thuế hoặc tránh các biện pháp phòng vệ thương mại của nước nhập khẩu. Khi những hành vi này bị phát hiện, không chỉ doanh nghiệp vi phạm bị xử lý mà các đối tác nhập khẩu có thể áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại trên diện rộng đối với hàng hóa Việt Nam.

Điều này đồng nghĩa với việc ngay cả những doanh nghiệp sản xuất và xuất khẩu chân chính cũng có thể bị ảnh hưởng, bởi các cuộc điều tra phòng vệ thương mại thường áp dụng trên phạm vi ngành hàng hoặc quốc gia.

Bên cạnh đó, doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ còn phải đối mặt với rủi ro pháp lý do sự khác biệt giữa các FTA. Mỗi hiệp định, dù là song phương hay đa phương như CPTPP, EVFTA hay UKVFTA, đều có những quy định riêng về xuất xứ và điều kiện tự chứng nhận.

Doanh nghiệp nếu không nghiên cứu kỹ, không tuân thủ đầy đủ các quy định này, rất dễ rơi vào tình trạng vi phạm mà không lường hết được hậu quả pháp lý.

Hệ thống nội bộ là “lá chắn” đầu tiên của doanh nghiệp

- Để hạn chế tối đa rủi ro khi áp dụng cơ chế tự chứng nhận xuất xứ, doanh nghiệp cần chuẩn bị hệ thống hồ sơ, chứng từ và quy trình kiểm soát nội bộ như thế nào ngay từ khâu nguyên liệu đến khâu xuất khẩu?

Luật sư Nguyễn Thanh Hà: Trước hết, doanh nghiệp phải tuân thủ đầy đủ các quy định của Luật Quản lý ngoại thương và các nghị định hướng dẫn liên quan. Đây là yêu cầu bắt buộc, mang tính nền tảng.

Song song với đó, doanh nghiệp cần am hiểu và tuân thủ đầy đủ các quy định về xuất xứ trong các hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam tham gia, cả song phương lẫn đa phương, cũng như các quy định pháp luật của nước nhập khẩu liên quan đến C/O.

Trong trường hợp phát sinh khiếu nại hoặc tranh chấp, doanh nghiệp phải có khả năng phối hợp, cung cấp đầy đủ hồ sơ, chứng cứ, bao gồm cả bản giấy và dữ liệu điện tử, để chứng minh việc tuân thủ.

Nếu doanh nghiệp vi phạm các quy định này, rủi ro phải đối mặt là rất lớn, từ các chế tài hành chính cho đến những chế tài nghiêm trọng hơn về mặt hình sự đối với doanh nghiệp xuất khẩu.

Ngoài ra, các tranh chấp liên quan đến C/O, như việc bị mất C/O hoặc phải cấp lại, cũng đặt ra yêu cầu doanh nghiệp phải có quy trình nội bộ chặt chẽ. Doanh nghiệp áp dụng cơ chế tự chứng nhận xuất xứ cần đầu tư mạnh vào hạ tầng công nghệ thông tin, hệ thống cơ sở dữ liệu lưu trữ, đồng thời xây dựng đội ngũ nhân sự đủ năng lực để quản lý, vận hành hệ thống này một cách trơn tru và đúng quy định pháp luật.

- Xin cảm ơn ông!

Cơ chế doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa là bước tiến hiện đại, giúp giảm thủ tục, tăng tốc xuất khẩu và nâng cao vai trò tự chủ của doanh nghiệp. Tuy nhiên, quyền đi kèm trách nhiệm. Nếu thiếu cơ chế hậu kiểm chặt chẽ, doanh nghiệp có thể lợi dụng để vi phạm quy định về xuất xứ, dẫn tới rủi ro bị thu hồi quyền tự chứng nhận, áp dụng chế tài nghiêm khắc và ảnh hưởng đến uy tín chung của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế.