Khi “cây thuốc quý” trở thành cây xóa nghèo

Với đặc điểm địa hình, khí hậu và sinh thái đặc trưng, vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi nước ta được thiên nhiên ban tặng nguồn tài nguyên dược liệu phong phú. Theo Bộ Y tế, hiện Việt Nam có trên 5.000 loài thực vật được sử dụng làm thuốc, trong đó khoảng 300 loài được khai thác sử dụng trong công nghiệp, tạo giá trị xuất khẩu hàng trăm triệu USD mỗi năm.

Tuy nhiên, tiềm năng ấy từng bị bỏ ngỏ do sản xuất manh mún, thiếu liên kết, sản phẩm dược liệu chủ yếu ở dạng thô, giá trị gia tăng thấp. Trong những năm gần đây, nhờ định hướng đúng đắn từ Chính phủ và nỗ lực từ các địa phương, mô hình phát triển cây dược liệu theo chuỗi giá trị đã được khởi dựng, tạo đột phá trong việc chuyển đổi sinh kế, nâng cao thu nhập cho người dân miền núi.

Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (giai đoạn 2021 - 2025), theo Quyết định số 1719 của Chính phủ đã đặt rõ yêu cầu phát triển cây dược liệu gắn với xây dựng vùng nguyên liệu tập trung, tổ chức liên kết sản xuất, tiêu thụ, chế biến, khoa học kỹ thuật, tín dụng, thị trường theo chuỗi. Không chỉ bảo tồn nguồn gen quý, đây còn là chiến lược xóa nghèo bền vững.

Thực tế tại các địa phương, chuỗi liên kết dược liệu đã và đang góp phần đổi thay đời sống bà con. Đơn cử, tại Lai Châu, việc phát triển cây đương quy, atisô, sâm cát cánh đã mang lại thu nhập cao cho đồng bào Mông. Một số hộ tại xã Sìn Hồ có thể đạt doanh thu gần 200 triệu đồng/năm trên diện tích chỉ vài sào đất. Chính quyền địa phương đặt mục tiêu nâng tổng diện tích cây dược liệu lên 1.000 ha vào năm 2030, với cơ chế hỗ trợ hạt giống, kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm từ doanh nghiệp.

Không dừng lại ở đó, tại xã Mường Tè - một trong những địa bàn khó khăn nhất cả nước, cây tam thất và sa nhân tím đã giúp bà con từng bước vươn lên. Đặc biệt, nhiều hộ chuyển từ trồng lúa rẫy sang trồng dược liệu cho thu nhập gấp 5 - 6 lần, cải thiện rõ rệt điều kiện sống, có tiền nuôi con ăn học, làm nhà mới.

Hoặc tại Đà Nẵng (trước đây là tỉnh Quảng Nam), xã Nam Trà My đã trở thành “thủ phủ” của cây sâm Ngọc Linh. Nhờ chủ trương liên kết với doanh nghiệp và ngân hàng, kết hợp bảo tồn với phát triển, nhiều hộ dân đã trở thành triệu phú. Tại các xã như A Nông, A Tiêng (huyện lỵ), A Vương, A Xan, Bha Lêê, Ch'Ơm, Dang, Ga Ri, Lăng và Tr'Hy, cây đẳng sâm phát triển mạnh dưới tán rừng tự nhiên, giúp hơn 500 lao động có việc làm thường xuyên, tạo chuỗi sản xuất bài bản từ trồng, sơ chế, đóng gói.

Đáng chú ý, mô hình “vườn rừng dược liệu” tại xã Ch’Ơm giúp người dân Cơ Tu vừa bảo vệ rừng, vừa phát triển kinh tế. Ba kích tím, đinh lăng, sâm bố chính… được tổ hợp tác đứng ra vận hành chuỗi tiêu thụ, doanh thu đạt hàng trăm triệu đồng/ha.

Tại Thừa Thiên Huế, dự án phát triển cây dược liệu trên địa bàn đã được triển khai theo mô hình chuỗi liên kết 4 bên. Mục tiêu không chỉ là phát triển dược liệu bền vững, mà còn đào tạo nghề, chuyển giao công nghệ, thúc đẩy việc làm cho hơn 50% lao động là người dân tộc thiểu số tại chỗ.

Cơ hội lớn nhưng không ít thách thức

Dù nhiều tín hiệu tích cực, việc phát triển cây dược liệu vùng cao vẫn đang đối mặt với những rào cản không nhỏ. Nhiều vùng trồng vẫn còn manh mún, thiếu quy hoạch, dẫn đến tình trạng cung vượt cầu cục bộ, giá cả bấp bênh. Một số doanh nghiệp vào cuộc nửa vời, thiếu cam kết bao tiêu sản phẩm dài hạn, khiến bà con rơi vào cảnh được mùa mất giá.

Ngoài ra, tình trạng trồng tự phát, không có kiểm soát về chất lượng giống, kỹ thuật sơ sài cũng khiến sản phẩm khó đạt chuẩn xuất khẩu. Việc thiếu nhà máy chế biến sâu và thương hiệu mạnh dẫn tới tình trạng dược liệu chủ yếu bán ở dạng thô, chưa khai thác hết giá trị.

Để dược liệu thực sự trở thành cây làm giàu, giảm nghèo bền vững, nhiều chuyên gia khuyến nghị cần phát triển các vùng nguyên liệu có quy mô lớn, được cấp mã vùng trồng, đạt chuẩn GAP hoặc hữu cơ, truy xuất được nguồn gốc. Bên cạnh đó, các địa phương phải tăng cường phối hợp với doanh nghiệp trong khâu bao tiêu, xây dựng nhà máy chế biến tại chỗ.

Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đang phối hợp xây dựng Luật Công nghiệp nền tảng và các chính sách khuyến khích phát triển dược liệu bản địa. Hướng đi mới là tập trung vào xây dựng thương hiệu, chuẩn hóa sản phẩm, tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu, đồng thời phát triển các HTX làm trung gian giữa người dân và doanh nghiệp.

Ở tầm vi mô, cần có sự hỗ trợ mạnh mẽ về tín dụng, kỹ thuật, giống cây, đặc biệt là mô hình “doanh nghiệp đỡ đầu vùng trồng”. Bài học từ các mô hình ở Quảng Nam, Lai Châu, Thừa Thiên Huế cho thấy: chỉ khi nào có sự đồng hành thực chất từ cả chính quyền, doanh nghiệp và người dân, cây dược liệu mới thực sự phát huy giá trị – không chỉ về kinh tế mà còn về văn hóa và môi sinh.

Phát triển cây dược liệu theo chuỗi giá trị đang mở ra một hướng thoát nghèo bền vững cho vùng đồng bào dân tộc thiểu số - nơi từng là “vùng trũng” trong phát triển. Để hướng đi này bền vững, cần một chiến lược toàn diện từ quy hoạch, đầu tư, liên kết, xây dựng thương hiệu. Khi ấy, “cây thuốc quý” của đại ngàn không chỉ là dược liệu cứu người, mà còn là “liều thuốc kinh tế” giúp xóa đói giảm nghèo và làm giàu ngay trên chính mảnh đất quê hương.