Những mô hình hỗ trợ cộng đồng tiêu biểu

- Thời gian qua, Craft Link đã triển khai nhiều chương trình hỗ trợ cộng đồng dân tộc và nhóm yếu thế. Xin bà chia sẻ một vài mô hình thành công tiêu biểu?

Bà Trần Tuyết Lan: Từ khi thành lập năm 1996 đến nay, Craft Link đã thực hiện nhiều dự án hỗ trợ các nhóm dân tộc thiểu số, nhóm làm nghề truyền thống và cả người khuyết tật. Điểm chung của những dự án này là vừa gìn giữ văn hóa, vừa tạo thêm sinh kế cho cộng đồng. Trong đó, một số dự án đã trở thành hình mẫu thành công, được duy trì và nhân rộng.

Có thể kể đến dự án hỗ trợ nhóm Mông ở Lùng Tám (xã Quản Bạ, Hà Giang) từ năm 1999. Nhờ dự án này, người Mông đã khôi phục nghề trồng lanh, tạo ra nguồn nguyên liệu tự nhiên và bền vững cho dệt vải. Nhóm duy trì và phát triển được nghề dệt lanh truyền thống, sản phẩm có đầu ra ổn định, đời sống người dân cải thiện rõ rệt.

Một ví dụ khác là nhóm người Thái ở Hoa Tiến, Nghệ An. Từ năm 1998, Craft Link phối hợp cùng đối tác hỗ trợ nhóm bảo tồn nghề dệt thổ cẩm, đồng thời phát triển sản phẩm mới để đáp ứng thị trường. Nhờ vậy, sản phẩm không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu ra quốc tế, tạo thêm sinh kế cho nhiều phụ nữ. Đến nay, Craft Link vẫn tiếp tục hỗ trợ nhóm với các chương trình thiết kế mới để tăng sức hút của sản phẩm.

Ngoài ra, dự án hỗ trợ nhóm Mông ở Pà Cò, Hòa Bình cũng rất thành công. Bắt đầu từ năm 1996, Craft Link giúp cộng đồng phục hồi kỹ năng nhuộm chàm, vẽ batik và phát triển sản phẩm gắn với kỹ thuật truyền thống này. Từ đó, nhóm duy trì nghề nhuộm chàm, phát triển sản phẩm có giá trị, nâng cao thu nhập cho bà con.

Những mô hình này cho thấy khi cộng đồng dân tộc và nhóm yếu thế được trao cơ hội, họ không chỉ cải thiện sinh kế mà còn khẳng định giá trị văn hóa của mình trên thị trường.

Khó khăn trong hành trình đưa văn hóa thành sản phẩm

- Trong quá trình triển khai, theo bà, đâu là điểm khó vượt qua nhất khi khai thác giá trị văn hóa để phát triển sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số?

Bà Trần Tuyết Lan: Có nhiều khó khăn, nhưng lớn nhất là làm sao vừa giữ bản sắc văn hóa truyền thống, vừa phát triển sản phẩm phù hợp thị trường. Điều này đòi hỏi phải truyền tải tri thức, nguyên liệu và họa tiết truyền thống vào sản phẩm mới, nhưng không làm mất đi ý nghĩa văn hóa.

Thách thức thứ hai là xây dựng niềm tin và sự đồng thuận trong cộng đồng. Muốn phát triển sản phẩm, các nhóm dân tộc phải cùng nhau hợp tác, cùng chia sẻ lợi ích. Chỉ khi lợi ích được phân chia minh bạch thì cộng đồng mới gắn bó và duy trì nghề lâu dài.

Một khó khăn khác là năng lực sản xuất. Nhiều nhóm dân tộc sống ở vùng cao, dân cư không đông, sản xuất nhỏ lẻ. Khi có đơn hàng lớn, việc đảm bảo chất lượng và sản lượng đồng đều rất khó. Vì thế, Craft Link thường xuyên tổ chức tập huấn để nâng cao kỹ năng, giúp các thành viên truyền nghề cho nhau, đảm bảo sản phẩm đạt tiêu chuẩn.

Ngoài ra, việc thu hút thế hệ trẻ cũng là một thách thức. Làm thế nào để thanh niên, thiếu nữ hứng thú với nghề truyền thống và tiếp tục duy trì di sản? Nếu không có lớp kế cận, nghề rất dễ mai một. Đây là trăn trở mà chúng tôi luôn nỗ lực giải quyết.

Bảo vệ quyền sở hữu văn hóa công bằng và bền vững

- Hiện nay, nhiều họa tiết và tri thức bản địa bị sao chép hoặc thương mại hóa mà người dân không được hưởng lợi. Theo Craft Link, làm thế nào để bảo vệ quyền sở hữu văn hóa một cách công bằng và hiệu quả?

Bà Trần Tuyết Lan: Để bảo vệ quyền lợi cho cộng đồng, trước tiên cần có cơ chế hợp đồng rõ ràng. Khi doanh nghiệp, nhà thiết kế hợp tác với nhóm dân tộc, cần ký kết hợp đồng chia sẻ lợi ích minh bạch. Điều này giúp phân bổ quyền lợi công bằng, đồng thời bảo vệ quyền sở hữu văn hóa cho cộng đồng.

Một hướng đi quan trọng nữa là phát triển nhãn hiệu tập thể. Khi sản phẩm được đăng ký dưới nhãn hiệu chung, mọi nghệ nhân, cộng đồng và doanh nghiệp cùng tham gia đều được ghi nhận. Điều này không chỉ bảo vệ quyền sở hữu văn hóa, mà còn giúp truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Tất nhiên, cần tránh thương mại hóa các họa tiết thiêng liêng, bởi đó là những giá trị tinh thần không thể mua bán.

Craft Link cũng khuyến khích đồng thiết kế. Thay vì nhà thiết kế tự ý lấy họa tiết của cộng đồng, cần cùng ngồi lại với nghệ nhân để tạo ra sản phẩm mới. Khi đó, sản phẩm vừa mang dấu ấn văn hóa truyền thống, vừa có yếu tố hiện đại, phù hợp thị trường. Đây là cách để vừa bảo tồn di sản, vừa thúc đẩy sáng tạo.

Vai trò của chính sách trong phát triển sản phẩm thủ công

- Craft Link đánh giá thế nào về các chính sách, đặc biệt là chương trình OCOP và bảo tồn làng nghề trong việc phát triển sản phẩm thủ công? Cần thay đổi gì để chính sách thực sự chạm đến người làm nghề?

Bà Trần Tuyết Lan: Có thể nói, chương trình OCOP và các chính sách bảo tồn làng nghề đã mang lại nhiều lợi ích. Chúng giúp sản phẩm có nhận diện, có cơ hội tiếp cận thị trường và nguồn lực xúc tiến. Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy các chương trình này vẫn còn tiềm năng mang lại hiệu quả cao hơn. Công tác truyền nghề chưa được nhân rộng, nhiều sản phẩm OCOP dừng lại ở chứng nhận mà chưa tạo sinh kế lâu dài cho người dân.

Điều quan trọng nhất là phải coi sinh kế của nghệ nhân là trung tâm. Hiệu quả của một sản phẩm không nên chỉ đo bằng số lượng chứng nhận, mà bằng thu nhập thực sự của người làm nghề. Chỉ khi người dân có cuộc sống tốt hơn, lớp trẻ hứng thú tiếp nối nghề, thì di sản mới được bảo tồn bền vững.

Ngoài ra, cần có quỹ hỗ trợ thiết kế, phát triển sản phẩm, cũng như tập huấn về tiêu chuẩn chất lượng cho xuất khẩu và tiêu thụ nội địa. Chính phủ cũng nên hỗ trợ đăng ký nhãn hiệu tập thể cho các làng nghề, để cộng đồng được bảo vệ quyền lợi.

Một vấn đề khác là thị trường nội địa chưa được quan tâm đúng mức. Nhiều sản phẩm thủ công Việt Nam xuất khẩu thành công, nhưng lại khó tìm thấy trong nước. Nguyên nhân có thể là giá thành cao hoặc kênh phân phối chưa hợp lý. Nếu có chính sách khuyến khích tiêu dùng nội địa, kể cả qua mua sắm công của cơ quan, tổ chức, thì sản phẩm truyền thống sẽ có thêm chỗ đứng, vừa bảo vệ văn hóa, vừa nuôi dưỡng sinh kế cho nghệ nhân.

Hành trình phát triển sản phẩm thủ công gắn với bản sắc dân tộc là một chặng đường dài, nhiều thử thách. Nhưng bằng cách hỗ trợ cộng đồng, bảo vệ quyền sở hữu văn hóa, thúc đẩy chính sách sát thực tế và đặt sinh kế làm trung tâm, Craft Link đã chứng minh rằng văn hóa không chỉ là di sản tinh thần, mà còn có thể trở thành động lực kinh tế. Khi mỗi sản phẩm thủ công mang trong mình câu chuyện văn hóa và được bảo vệ xứng đáng, đó cũng là lúc bản sắc Việt Nam được tỏa sáng trên thị trường quốc tế.