Việt Nam không thiếu những vùng chè cổ thụ với lịch sử hàng trăm năm, nhưng Tà Xùa (Sơn La) lại đặc biệt bởi nơi đây không chỉ sở hữu điều kiện tự nhiên tuyệt vời cho cây chè Shan tuyết sinh trưởng mà còn là vùng đất lưu giữ nguyên vẹn nét hoang sơ, bản sắc văn hóa của đồng bào người Mông. Những người cao tuổi ở xã Tà Xùa kể, cũng không ai biết cây chè có từ bao giờ. Những cây chè cổ thụ mọc tự nhiên trên đỉnh núi; thân cây nhuộm màu trắng mốc, búp chè mập, trên mặt lá phủ một lớp lông tơ mỏng, khi sao lên chè có lớp màu trắng giống như tuyết phủ nên được gọi là chè shan tuyết.
Vùng núi Tà Xùa thuộc tỉnh Sơn La, nơi có quần thể cây chè Shan cổ thụ được công nhận là cây Di sản (2019) - sở hữu rất nhiều điều kiện tuyệt hảo mà thiên nhiên ban tặng. Miền đất ấy được ví như một Sapa thu nhỏ và đầy tuyệt vời bởi còn đậm chất nguyên sơ. Nằm trên sườn núi Tây Nam dãy Hoàng Liên Sơn, Tà Xùa với đỉnh Phú Sa Phìn có cao độ 2.879m là “nóc nhà” Tây Bắc, là nơi vô cùng thích hợp cho cây chè cổ thụ sinh trưởng.
Chè Tà Xùa có vị đắng ngọt, thơm mùi mật. Với hương vị hấp dẫn nên người dân đã mang hạt giống của cây chè từ rừng về trồng gần nhà để thuận tiện cho việc thu hái. Chè cổ thụ ở Tà Xùa chủ yếu thuộc giống chè Shan Tuyết, với những búp non có màu trắng xám đặc trưng. Tên gọi của loại chè này còn được lý giải dựa trên màu sắc của những búp chè thành phẩm sau khi chế biến. Theo đó, sau khi hoàn tất các công đoạn sơ chế và sấy khô, trên bề mặt của những cánh chè Shan Tuyết cổ thụ luôn được phủ một lớp phấn trắng, nhỏ li ti giống như tinh thể tuyết. Ngoài ra, người dân địa phương còn gọi loại cây này bằng cái tên ngắn gọn là “chè tuyết”, bởi chúng sẽ bị đóng băng toàn bộ vào mùa đông trước khi tiếp tục đâm chồi nảy lộc và sinh sôi khi mùa xuân đến.
Chè Shan tuyết ở Tà Xùa với những búp non phủ lớp lông tơ trắng mịn là quà tặng của núi rừng Tây Bắc. Thế nhưng, điều làm nên giá trị bền vững không chỉ là giống chè quý hiếm mà chính là hành trình chuyển hóa sản phẩm thủ công truyền thống thành thương hiệu mang tầm quốc tế.
Câu chuyện bắt đầu khi Công ty TNHH Trà và Đặc sản Tây Bắc (TAFOOD) đặt chân đến Tà Xùa, nơi người dân Mông chỉ biết hái chè theo tập quán, không định lượng kỹ thuật. Với họ, chè là nguồn sống, nhưng chưa từng được nhìn nhận như một sản phẩm kinh tế mang tính chiến lược.
Đại diện Công ty TAFOOD kể lại: Những ngày đầu, công ty không vội áp đặt quy trình mà bắt đầu từ việc khơi dậy tình yêu và lòng tự hào của bà con với cây chè. Bằng việc đồng giá mua chè cổ thụ ngang với chè mới (40.000 đồng/kg), sau đó tăng lên đến 80.000 đồng/kg, thậm chí 150.000-160.000 đồng/kg nếu hái đúng kỹ thuật “một tôm hai lá”, bà con bắt đầu thay đổi nhận thức. Họ thấy rõ giá trị của búp chè “vàng xanh”, “vàng trắng” khi chăm và hái đúng cách.
TAFOOD không chỉ mua chè mà còn bắt tay cùng địa phương thành lập Hợp tác xã Trà Tà Xùa, hướng dẫn kỹ thuật hái, bảo quản và bao tiêu toàn bộ nguyên liệu. Nhà máy chế biến đặt ngay tại vùng nguyên liệu, giúp kiểm soát chất lượng từ khâu đầu vào đến đóng gói thành phẩm. Đồng thời, lấy tên Shanam cho thương hiệu của mình.
Từ đó, những búp chè Shan tuyết được biến thành sản phẩm đa dạng: trà túi lọc, trà viên, trà trúc, trà mây… đáp ứng nhiều phân khúc thị trường. Đặc biệt, ba sản phẩm của TAFOOD như Trà xanh Mây, Trà xanh Thiện, Bạch trà Mây đã được công nhận OCOP 4 sao cấp tỉnh; trong đó Trà xanh Mây được định hướng xây dựng OCOP 5 sao cấp quốc gia.
Thành tựu không dừng lại trong nước. Năm 2020, sản phẩm Bạch trà Thiên của Shanam giành Giải Bạc tại cuộc thi trà châu Á - Thái Bình Dương tổ chức tại Trung Quốc (không có giải Vàng). Ngay sau đó, tổ chức Tea Epicure (Hoa Kỳ) xếp dòng trà xanh Shanam đạt điểm số 94/100 - top đầu thế giới.
Những giải thưởng này không chỉ là niềm tự hào mà còn là minh chứng cho hành trình định vị chè Việt trên thị trường thế giới, sánh ngang các quốc gia có truyền thống trà lâu đời.
Cùng với việc xây dựng chuỗi, Shanam còn chú trọng xây dựng thương hiệu. Cái tên “Shanam” là ghép từ "Shan tuyết" và "Việt Nam", vừa mang bản sắc dân tộc, vừa gợi liên tưởng đến vùng đất chè cổ. Ngay từ khi thành lập năm 2017, TAFOOD đã xây dựng chiến lược truyền thông bài bản: từ truyền thông về cây chè, đến vùng trồng, sau đó mới đến sản phẩm. Đây là cách tiếp cận hiện đại, nhấn mạnh truy xuất nguồn gốc và giá trị bản địa, giúp người tiêu dùng hiểu được rằng, khi thưởng trà Shanam, là họ đang thưởng thức tinh túy của núi rừng, của tâm huyết những con người vùng cao.
Khi thương hiệu Shanam ra mắt vào tháng 12/2017, tham gia các hội chợ, triển lãm, những người làm chè còn phải cầm ảnh để kể cho khách hàng biết là chè này được sản xuất từ cây cổ thụ như thế nào? Thậm chí còn phải truyền thông về cây chè trước, sau đó cho khách hàng uống thử rồi mới truyền thông đến sản phẩm.
Thế nhưng đến nay, được sự cộng hưởng của truyền thông và của chính quyền địa phương, Shanam đã định vị thương hiệu là dòng trà Shan chất lượng phù hợp với rất nhiều đối tượng, thị trường. Ví dụ như những sản phẩm để cho người già tránh mất ngủ; những sản phẩm cho các bố, các mẹ và cho các bé hoặc là cho các bà…
Bên cạnh các dòng trà truyền thống, TAFOOD còn tiên phong phát triển trà ép bánh Shanam - sản phẩm từng chỉ phổ biến ở Trung Quốc và Đài Loan. Những bánh trà Shanam được giới chơi trà Việt đánh giá cao về chất lượng và khả năng lưu trữ lâu dài (10, 20, thậm chí 100 năm). Trà ép bánh không chỉ mở thêm hướng đi cho ngành trà Việt mà còn giúp gìn giữ giá trị văn hóa, tạo sản phẩm có chiều sâu cho người sành trà. Thương hiệu chè Shanam cũng đã được nhiều người yêu trà trên toàn quốc biết đến như là một thương hiệu tiên phong trong việc nghiên cứu và phát triên các dòng sản phẩm trà lên men, trà ép bánh của Việt Nam.
Sự có mặt của Shanam đã mang lại sự đổi thay cho đời sống người dân nơi đây. Khi TAFOOD đặt nền móng đầu tiên tại Tà Xùa, nơi đây là xã vùng cao đặc biệt khó khăn cấp độ 3. Nhưng đến nay, đời sống người dân đã khác hẳn: có điện, có đường, nhiều gia đình có xe máy, tivi. Bà con không còn chỉ trông chờ vào nương rẫy, mà coi cây chè là “bạn đồng hành” để thoát nghèo.
Đây là minh chứng rõ ràng nhất cho giá trị của liên kết chuỗi: từ nâng cao chất lượng sản phẩm đến cải thiện chất lượng cuộc sống.
Không dừng ở sản xuất, TAFOOD đầu tư xây dựng Tổ hợp sản xuất – kinh doanh chè đặc sản Tà Xùa kết hợp du lịch trải nghiệm trà từ tháng 3/2021, vận hành chính thức từ 15/7/2022. Đây là tổ hợp lớn nhất tại xã Tà Xùa, bao gồm khu chế biến, đóng gói, khu trưng bày, trải nghiệm, lưu trú.
Du khách đến đây không chỉ được uống trà, mà còn tận tay hái chè, xem chế biến, hiểu về văn hóa trà Shan tuyết. Điều này tạo ra trải nghiệm sâu sắc, làm tăng giá trị sản phẩm và thu hút dòng khách bền vững.
Để hỗ trợ doanh nghiệp, Sơn La đã xây dựng đề án phục tráng vùng chè Shan tuyết Tà Xùa. Địa phương tích cực thu hút doanh nghiệp, HTX cùng xây dựng vùng nguyên liệu, hỗ trợ bà con xây dựng chuỗi liên kết giá trị. TAFOOD chính là mô hình điển hình trong liên kết người dân - doanh nghiệp - chính quyền.
Bằng việc liên kết từ khâu trồng, chăm sóc, chế biến đến tiêu thụ, mô hình này đã khẳng định hướng đi bền vững, đưa sản phẩm từ bản làng đến thị trường và vươn ra thế giới.
Shanam không chỉ là thương hiệu chè. Đó là câu chuyện về lòng kiên trì, về cách doanh nghiệp bền bỉ “ươm mầm” ý thức sản xuất cho đồng bào Mông, chuyển hoá một thức uống truyền thống thành sản phẩm văn hoá - kinh tế có tầm nhìn quốc tế.
Giữa bối cảnh xây dựng nông thôn mới, nâng cao đời sống vùng đồng bào dân tộc thiểu số, mô hình của TAFOOD chính là một gợi ý mẫu mực. Không cần phải “đại dự án”, chỉ cần tấm lòng với cây chè, với con người và một chiến lược đủ tầm, vẫn có thể giúp vùng cao cất cánh bằng chính những điều bình dị nhất.
Theo UBND xã Tà Xùa, Sơn La đã định hướng phát triển cây chè mở ra hướng đi mới trong nông nghiệp. Chính quyền địa phương đã tập trung nghiên cứu, khuyến khích nhân dân mở rộng diện tích trồng chè, từng bước trở thành cây trồng chủ lực. Hiện nay, cả xã Tà Xùa có hơn 300 ha cây chè shan tuyết, sản lượng 500 tấn búp tươi/năm. Sản phẩm chè búp khô Tà Xùa đã nổi tiếng khắp trong và ngoài tỉnh, với giá bán từ 600-800 nghìn đồng/kg, loại đặc biệt lên tới 3-4 triệu đồng/kg.
Do tập quán canh tác lạc hậu, cây chè cổ thụ không được người dân chăm sóc, đốn tỉa, bảo vệ, bị chết do già cỗi, năng suất, sản lượng chè giảm. Huyện đã ban hành đề án “Cải tạo, phục tráng, phát triển xây dựng nhãn hiệu hàng hóa chè shan tuyết đặc sản Tà Xùa - Bắc Yên”, hướng dẫn nhân dân chăm sóc theo hướng hữu cơ và thu hái đúng kỹ thuật. Sự đồng hành chặt chẽ từ chính quyền địa phương trong quy hoạch vùng nguyên liệu, xây dựng đề án phục tráng cây chè Shan tuyết, cũng là bệ đỡ cho sự phát triển bền vững.
