Mỗi mùa thu hoạch, nông sản vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi lại rộn ràng hương sắc, từ những nương mận cổ thụ Mộc Châu đến vườn cà phê đỏ rực Tây Nguyên. Nhưng khi sản phẩm đã vào mùa rộ, bài toán tiêu thụ lại trở thành thách thức không nhỏ. Làm thế nào để trái ngọt vùng cao không bị chôn chân ở cửa ngõ thị trường? Câu trả lời đang nằm ở chính từ khóa: liên kết chuỗi.
Là tỉnh miền núi với nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, Sơn La đã vươn lên mạnh mẽ nhờ chính sách liên kết sản xuất, tiêu thụ nông sản. Việc chuyển đổi từ cây lương thực kém hiệu quả sang cây ăn quả, cùng với ứng dụng công nghệ và quy trình sản xuất VietGAP, GlobalGAP, đã giúp tỉnh định hình những vùng sản xuất hàng hóa rõ nét.
Kết quả này có được nhờ sự đồng bộ, thống nhất từ chính sách của tỉnh đến các địa phương. Theo đó, ngày 30/11/2015, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Sơn La đã ban hành Thông báo kết luận số 121-TB/TU về một số chủ trương trồng cây ăn quả trên đất dốc đến năm 2020 với mục tiêu, nhiệm vụ là chuyển mạnh diện tích trồng ngô, lúa nương, sắn trên đất dốc sang trồng cây ăn quả. Cả hệ thống chính trị tập trung lãnh đạo, chỉ đạo triển khai thực hiện. Tỉnh ủy, HĐND tỉnh ban hành nhiều chủ trương, chính sách và lồng ghép các chương trình, dự án khuyến khích mở rộng diện tích cây ăn quả, ứng dụng công nghệ cao, sản xuất theo quy trình VietGAP, GlobalGAP, xây dựng thương hiệu, quảng bá, hỗ trợ tiêu thụ, xuất khẩu. Kết luận 121 đã trở thành nền tảng để Hội đồng nhân dân tỉnh cụ thể hóa bằng hàng loạt cơ chế, chính sách phát triển nông nghiệp hàng hóa.
Sự chỉ đạo xuyên suốt của địa phương đã tạo động lực cho doanh nghiệp tăng tốc đầu tư vào vùng dân tộc thiểu số Sơn La.
Từ năm 2015, với chủ trương trồng cây ăn quả trên đất dốc, đến nay, Sơn La đã có 218 mã số vùng trồng và hàng chục cơ sở sơ chế, đóng gói đạt chuẩn xuất khẩu. Sự có mặt của các doanh nghiệp lớn như Doveco, Nafood, Phúc Sinh… đã giúp xây dựng được các chuỗi liên kết chặt chẽ từ sản xuất đến tiêu thụ. Nhờ đó, các sản phẩm như xoài, nhãn, mận hậu đã vào được chuỗi siêu thị lớn trong nước và xuất khẩu chính ngạch sang Nhật Bản, Trung Quốc, EU...
Bà Cầm Thị Phong - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Sơn La thông tin, tính đến nay, toàn tỉnh có 218 mã số vùng trồng, trong đó có 205 mã số phục vụ xuất khẩu cùng 11 cơ sở sơ chế đáp ứng yêu cầu kỹ thuật của các thị trường nhập khẩu. Bên cạnh đó, tỉnh cũng tích cực quảng bá, xúc tiến thương mại thông qua các hội chợ trong nước, quốc tế, và phối hợp với hệ thống Tham tán Thương mại tại các nước cũng như hội chợ trong nước và khu vực.
Mới đây, trái mận hậu Sơn La đã được tiêu thụ tại hệ thống hàng không, không chỉ giúp tiêu thụ sản phẩm mà còn quảng bá, nâng cao giá trị cho sản phẩm. Xoài, chanh leo, mận hậu… cũng là các loại nông sản được đưa vào tiêu thụ tại các hệ thống phân phối lớn của cả nước. Sự vào cuộc của các doanh nghiệp đã và đang hỗ trợ bà con Sơn La, đặc biệt là bà con vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi mở rộng đầu ra cho sản phẩm.
Từ thực tiễn Sơn La, có thể thấy rõ: muốn nông sản vươn xa, không thể thiếu sự bắt tay giữa người nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp - nhà phân phối. Chuỗi liên kết càng chặt, sản phẩm càng dễ vượt qua rào cản kỹ thuật, càng ít rủi ro khi thị trường biến động. Mô hình ở Sơn La chính là một điển hình được đánh giá cao và có thể nhân rộng ra nhiều địa phương trên cả nước trong việc vừa xây dựng chuỗi liên kết, vừa để người nông dân nhận thức rõ được trách nhiệm đối với sản phẩm của mình.
Thế nhưng, không phải địa phương nào cũng làm được như Sơn La. Ở nhiều nơi, sản phẩm vẫn bị “đứt gãy” giữa sản xuất và tiêu thụ do thiếu hợp đồng bao tiêu, thiếu mã số vùng trồng, thiếu sơ chế bảo quản. Trên cả nước, nhiều vùng đồng bào dân tộc thiểu số đang sở hữu những loại nông đặc sản, từ gạo Séng Cù Lào Cai, chè Shan tuyết Hà Giang, cà phê Arabica Quảng Trị… Nhưng do thiếu liên kết chuỗi bài bản, sản phẩm khó mở rộng quy mô, khó vào siêu thị, càng khó xuất khẩu với giá trị lớn.
Các rào cản lớn hiện nay bao gồm: hạ tầng logistics kém phát triển, chi phí vận chuyển cao, công nghệ sơ chế, bảo quản lạc hậu và tiêu chuẩn sản xuất chưa đồng bộ. Chưa kể, sản phẩm của các địa phương miền núi hay bà con dân tộc thiểu số vẫn còn mang tính chất mùa vụ nên sản lượng chưa dồi dào. Cho nên các bộ, ngành, địa phương cần chung tay đầu tư cho công nghệ sơ chế, bảo quản, chế biến, làm sao để chúng ta có thể có nguồn cung dồi dào và kéo dài hơn. Trong đó, vai trò trọng tâm là của Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Khoa học Công nghệ…
Ông Lê Thanh Hoà - Phó Cục trưởng Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường chia sẻ, điểm yếu của các sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi chính là chất lượng, tiêu chuẩn và nguồn cung. Nhìn chung, sản phẩm của các địa phương miền núi hay bà con dân tộc thiểu số vẫn còn mang tính chất mùa vụ nên sản lượng chưa dồi dào.
Bên cạnh đó, để tăng cường tiêu thụ hay xuất khẩu thì không phải hợp tác xã nào hay vùng nào có thể trực tiếp làm được mà phải có sự liên kết, kết nối trong cả chuỗi giá trị. Về vấn đề này, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 98/2018/NĐ-CP năm 2018 về chính sách khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp. Song thực tế, trong những năm vừa qua, vẫn còn sự ngắt quãng trong mối liên kết giữa sản xuất và tiêu thụ.
Chẳng hạn, để xuất khẩu rau, hoa quả vào thị trường Mỹ, hiện các địa phương phía Bắc đang gặp khó khăn do thiếu cơ sở chiếu xạ, buộc phải vận chuyển sản phẩm vào phía Nam để xử lý. Điều này gây tốn kém thời gian, chi phí và ảnh hưởng đến chất lượng nông sản. Vì vậy, trong thời gian tới, các địa phương, cùng với sự hỗ trợ của Chính phủ cần phải nhìn nhận đúng đắn cũng như có đầu tư đúng mức để đảm bảo tốt hơn các khâu chiếu xạ trước khi xuất khẩu.
Bên cạnh đó, hiện các chi phí logistics đang chiếm rất lớn trong cấu phần của giá thành sản phẩm, làm giảm đi tính cạnh tranh của sản phẩm. Do đó, nếu trong thời gian tới, chúng ta có những chiến lược và chính sách tốt hơn về chi phí logistics để hỗ trợ cho bà con dân tộc thiểu số ở các tỉnh phía Bắc thì đầu ra cho các sản phẩm sẽ rộng mở hơn.
“Chính vì vậy, chúng tôi đã có một chương trình phối hợp để hỗ trợ cho các địa phương, đặc biệt là các địa phương miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số trong việc hướng dẫn đăng ký cũng như bảo hộ sản phẩm đó. Mục đích là để khi có thương hiệu rồi thì sẽ không bị mất thương hiệu như các vụ việc trước đây đã xảy ra với cà phê Buôn Ma Thuột, nước mắm Phú Quốc…”, ông Lê Thanh Hoà chia sẻ.
Hoặc là trong lĩnh vực nông nghiệp, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đang triển khai chương trình phối hợp với các địa phương để làm sao kéo dài được các vụ thu hoạch hoặc làm ra các sản phẩm trái vụ nhưng vẫn đảm bảo an toàn thực phẩm, chất lượng. Qua đó khẳng định thêm được vị thế, xây dựng thương hiệu nông sản của Việt Nam.
Về phía Bộ Công Thương, nhằm hỗ trợ xây dựng chuỗi liên kết tiêu thụ nông sản vùng miền núi, dân tộc được bền vững, bên cạnh các hoạt động xúc tiến thương mại, hỗ trợ xây dựng hạ tầng chợ, Bộ đang tăng cường cung cấp thông tin qua hệ thống doanh nghiệp, hợp tác xã đang hoạt động tại khu vực miền núi. Qua đó, thông tin về nhu cầu thị trường được truyền tải đến bà con, từ đó điều chỉnh sản xuất phù hợp, nâng cao chất lượng.
Ngoài ra, trong bối cảnh thương mại điện tử phát triển, Bộ Công Thương đã tổ chức các chương trình tập huấn cho doanh nghiệp và đầu mối lớn về kinh doanh trên nền tảng số.
Đơn cử, tháng 4 vừa qua, Cục Xúc tiến thương mại, Bộ Công Thương đã phối hợp với Sở Công Thương tỉnh Đắk Lắk và nền tảng TikTok tổ chức: “Khóa tập huấn hỗ trợ doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ kinh doanh các kiến thức cơ bản về kỹ năng xúc tiến thương mại trên môi trường số và kỹ năng kinh doanh, xây dựng hình ảnh trên nền tảng số” thu hút 100 học viên các tỉnh vùng Tây Nguyên.
Đến tháng 5, Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) phối hợp với UBND tỉnh Lai Châu tổ chức chuỗi sự kiện “Thúc đẩy liên kết vùng trong phát triển thương mại điện tử: Nâng tầm sản phẩm vùng Trung du và miền núi phía Bắc”. Sự kiện thu hút sự tham gia của hơn 100 hợp tác xã, hộ kinh doanh và đơn vị sản xuất tiêu biểu từ khu vực.
Bà Lê Hoàng Oanh, Cục trưởng Cục Thương mại điện tử và kinh tế số, Bộ Công Thương, cho biết: “Bộ Công Thương mong muốn cùng đồng hành với các tỉnh trong vùng trung du và miền núi phía Bắc thúc đẩy mô hình “mỗi sản phẩm đặc sản là một thương hiệu số”, góp phần tạo việc làm, nâng cao thu nhập, phát triển kinh tế bền vững và lan tỏa giá trị văn hóa bản địa”.
Trong khuôn khổ sự kiện và liên tục trong mùa vụ thu hoạch nông sản 2025, sàn thương mại điện tử nongsan.buudien.vn đã hỗ trợ bà con tỉnh Sơn La, Lai Châu livetream tiêu thụ nông sản trên nền tảng này.
Không còn là bài toán của riêng người nông dân, việc tiêu thụ nông sản vùng dân tộc đòi hỏi sự liên kết chặt chẽ, sự quyết tâm đồng hành từ chính quyền, doanh nghiệp và cả cộng đồng. Khi những cánh tay cùng nắm lại, hành trình của nông sản miền núi từ nương rẫy đến bàn ăn thế giới không còn là giấc mơ xa vời, mà là thực tại hiện hữu hàng ngày.
