Xuất xứ: Điều kiện tiên quyết để khai thác hiệu quả FTA

Trước bối cảnh các thị trường nhập khẩu ngày càng siết chặt yêu cầu về nguồn gốc, xuất xứ không còn là thủ tục hành chính đơn thuần, mà trở thành điều kiện sống còn để hàng hóa Việt Nam tận dụng ưu đãi thuế quan, nâng cao năng lực cạnh tranh và đứng vững trong các chuỗi cung ứng toàn cầu.

Việt Nam hiện là một trong những nền kinh tế hội nhập sâu rộng nhất khu vực với mạng lưới hiệp định thương mại tự do (FTA) trải dài khắp các châu lục. Tuy nhiên, để những cam kết trên giấy chuyển hóa thành lợi ích thực tế cho doanh nghiệp, vấn đề xuất xứ hàng hóa đang ngày càng đóng vai trò then chốt.

Tại Diễn đàn công nghệ định danh và truy xuất nguồn gốc do Bộ Công Thương tổ chức mới đây, bà Trần Thanh Bình, Trưởng phòng Xuất xứ hàng hóa, Cục Xuất nhập khẩu cho biết, Việt Nam hiện đã ký kết 19 FTA, trong đó có 17 hiệp định đang được thực thi. Bộ Công Thương cũng đang chuẩn bị khởi động đàm phán thêm 2 FTA mới, mở rộng thêm không gian thị trường cho hàng hóa xuất khẩu.

Cùng với mạng lưới FTA ngày càng dày, hàng hóa Việt Nam có cơ hội tiếp cận sâu hơn các thị trường lớn như EU, Anh, Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada hay các nước CPTPP. Ưu đãi thuế quan từ các hiệp định này được xem là “đòn bẩy” quan trọng, giúp hàng Việt gia tăng lợi thế cạnh tranh so với các đối thủ không có FTA hoặc có mức cam kết thấp hơn.

Tuy nhiên, ưu đãi thuế quan không tự động đến. Điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp tận dụng được FTA là phải đáp ứng đầy đủ các quy định của hiệp định, trong đó xác định đúng và minh bạch xuất xứ hàng hóa là yêu cầu bắt buộc.

Bà Trần Thanh Bình phân tích, công tác quản lý hàng hóa hiện được triển khai trên hai trục song song: lưu thông trong nước và xuất nhập khẩu. Với hàng hóa tiêu thụ nội địa, trọng tâm là định danh và truy xuất nguồn gốc để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Trong khi đó, đối với hàng hóa xuất khẩu, yêu cầu cốt lõi là xác định xuất xứ theo các quy tắc cụ thể của từng FTA. Dù mục tiêu và cách tiếp cận khác nhau, hai mảng quản lý này được phối hợp chặt chẽ nhằm vừa đáp ứng yêu cầu hội nhập, vừa bảo đảm tính minh bạch của thị trường.

Thực tiễn cho thấy, sự khác biệt về thuế quan khi có và không có chứng nhận xuất xứ là rất lớn. Đại diện Cục Xuất nhập khẩu dẫn chứng, gạo Việt Nam xuất khẩu sang EU nếu không có giấy chứng nhận xuất xứ phải chịu mức thuế lên tới 175 Euro/tấn. Trong khi đó, nếu đáp ứng đầy đủ quy tắc xuất xứ theo EVFTA, thuế suất được đưa về 0%, tạo ra lợi thế cạnh tranh rõ rệt cho doanh nghiệp Việt trên thị trường châu Âu.

Chính vì vậy, xuất xứ hàng hóa được ví như “hộ chiếu” của sản phẩm. Giống như công dân cần hộ chiếu và thị thực khi ra nước ngoài, hàng hóa muốn hưởng ưu đãi thuế quan cũng phải có giấy chứng nhận xuất xứ hợp lệ và phù hợp với từng thị trường.

Hoàn thiện pháp lý, siết xác minh để bảo vệ uy tín hàng Việt

Liên quan đến khung pháp lý, bà Trần Thanh Bình cho biết, Nghị định số 31/2018/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Quản lý ngoại thương về xuất xứ hàng hóa đã tạo nền tảng quan trọng cho công tác quản lý trong những năm qua. Trên cơ sở đó, Bộ Công Thương đã ban hành hơn 40 thông tư hướng dẫn quy tắc xuất xứ hàng hóa theo từng FTA cụ thể, giúp doanh nghiệp có căn cứ rõ ràng khi lập hồ sơ xin cấp C/O.

Tuy nhiên, sau hơn bảy năm thực hiện, trong bối cảnh Việt Nam tham gia ngày càng sâu vào các FTA thế hệ mới như CPTPP, EVFTA, UKVFTA với những cam kết phức tạp hơn, Nghị định 31 đã bộc lộ một số điểm cần điều chỉnh. Những vấn đề mới phát sinh liên quan đến cơ chế tự chứng nhận xuất xứ, chế tài xử lý gian lận xuất xứ, yêu cầu về hồ sơ thương nhân, lưu trữ và kiểm tra hồ sơ đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải hoàn thiện khuôn khổ pháp lý.

Hiện, thương mại quốc tế hiện nay cũng đang diễn biến nhanh, phức tạp và khó lường. Cạnh tranh chiến lược giữa các nền kinh tế lớn ngày càng gay gắt, kéo theo xu hướng gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại. Đặc biệt, việc Hoa Kỳ và một số thị trường lớn áp dụng chính sách thuế quan đối ứng đã khiến nguy cơ gian lận thương mại, gian lận xuất xứ gia tăng, với mục tiêu lẩn tránh thuế hoặc né các biện pháp trừng phạt.

Trong bối cảnh đó, theo ông Nguyễn Anh Sơn – Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu, việc xây dựng Nghị định thay thế Nghị định số 31/2018/NĐ-CP là yêu cầu cấp bách. Nghị định mới hướng tới hoàn thiện hệ thống pháp lý về xuất xứ hàng hóa theo hướng minh bạch, đồng bộ, phù hợp hơn với Luật Thương mại, Luật Quản lý ngoại thương và các cam kết quốc tế mà Việt Nam tham gia.

Một trong những mục tiêu quan trọng của Nghị định là tạo thuận lợi tối đa cho thương nhân xuất khẩu thông qua các hình thức chứng nhận xuất xứ linh hoạt, đồng thời tăng cường quản lý rủi ro đối với hàng hóa nhập khẩu. Song song với đó là thiết lập chế tài đủ mạnh để xử lý nghiêm các hành vi gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp nhằm hưởng ưu đãi thuế quan hoặc né tránh biện pháp phòng vệ thương mại của nước nhập khẩu.

Thực tế, doanh nghiệp Việt Nam hiện có nhiều lựa chọn trong việc xin cấp giấy chứng nhận xuất xứ để tận dụng tối đa ưu đãi. Chẳng hạn, khi xuất khẩu sang Hàn Quốc, doanh nghiệp có thể lựa chọn C/O mẫu VK theo FTA song phương Việt Nam - Hàn Quốc hoặc C/O mẫu AK theo FTA ASEAN - Hàn Quốc, tùy theo phương án nào mang lại lợi ích cao hơn.

Đáng chú ý, từ ngày 1/7/2025, thẩm quyền cấp giấy chứng nhận xuất xứ đã được phân cấp cho 34 UBND cấp tỉnh, bên cạnh Bộ Công Thương. Việc phân cấp này giúp doanh nghiệp chủ động hơn trong việc xin C/O ngay tại địa phương, giảm chi phí hành chính và thời gian đi lại, đồng thời tăng tính linh hoạt trong quản lý nhà nước.

Cùng với cải cách thủ tục, công tác xác minh xuất xứ cũng được đặc biệt nhấn mạnh. Theo bà Trần Thanh Bình, xuất khẩu bền vững chỉ có thể đạt được khi doanh nghiệp kê khai trung thực, đầy đủ thông tin ngay từ đầu. Việc xác minh không chỉ dừng ở hồ sơ giấy tờ mà còn bao gồm kiểm tra thực tế tại cơ sở sản xuất. Minh bạch trong sản xuất và hồ sơ chính là yếu tố quyết định để xây dựng uy tín lâu dài cho hàng hóa Việt Nam.

Dù vậy, tình trạng gian lận xuất xứ vẫn còn diễn ra với nhiều hình thức tinh vi như sử dụng chứng từ giả để xin cấp C/O, làm giả C/O, đưa hàng hóa giả mạo xuất xứ Việt Nam vào lưu thông hoặc chỉ thực hiện gia công đơn giản để “lấy” xuất xứ Việt Nam. Những hành vi này không chỉ vi phạm pháp luật mà còn gây tổn hại nghiêm trọng đến hình ảnh và thương hiệu hàng Việt trên thị trường quốc tế.

Từ thực tiễn đó, Cục Xuất nhập khẩu khuyến nghị doanh nghiệp cần tuân thủ nghiêm các quy định về xuất xứ hàng hóa. Việc chạy theo lợi ích ngắn hạn bằng gian lận hồ sơ tiềm ẩn rủi ro rất lớn, bởi cơ quan quản lý của nước nhập khẩu có quyền kiểm tra, truy xuất và truy thu thuế trong nhiều năm. Ngược lại, tuân thủ đúng quy định sẽ giúp doanh nghiệp hưởng ưu đãi thuế quan ổn định, yên tâm đầu tư sản xuất và mở rộng thị trường.

Xuất xứ hàng hóa vì thế không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật, mà là nền tảng để hàng hóa Việt Nam hội nhập bền vững. Minh bạch, tuân thủ và chủ động thích ứng với các quy tắc xuất xứ chính là chìa khóa để doanh nghiệp tận dụng hiệu quả FTA, nâng cao vị thế và bảo vệ uy tín hàng Việt trên thị trường toàn cầu.