Trên vùng đất lửa Quảng Trị, nơi đạn bom từng cày nát từng tấc đất, từng triền núi, ngày nay đã hồi sinh những nông trại cà phê xanh mướt. Đó là thành quả của bàn tay, khối óc và trái tim kiên trung của những người nông dân, đặc biệt là đồng bào Bru Vân Kiều ở Khe Sanh.
Ở vùng đất thôn Bụt Việt, xã Hướng Phùng ( Quảng Trị), giữa đại ngàn Trường Sơn, những triền đồi cà phê xanh ngát hôm nay từng chỉ là nương rẫy nhỏ bé, manh mún của bà con Vân Kiều. Cuộc sống khi ấy còn gắn với tập quán canh tác cũ, phụ thuộc phân hóa học, thuốc bảo vệ thực vật. Sản phẩm làm ra chủ yếu bán cho thương lái với giá rẻ, bấp bênh theo mùa vụ.
Năm 2021, bước ngoặt xuất hiện khi ông Hồ Văn Rén - một người con của đồng bào Vân Kiều cùng 49 hộ dân quyết định hợp tác với Hợp tác xã (HTX) Nông sản Khe Sanh. Họ chọn con đường sản xuất hữu cơ, từ bỏ hóa chất, chỉ giữ lại sự tự nhiên của đất và bàn tay người trồng.
Chị Nguyễn Thị Hằng - Giám đốc HTX Nông sản Khe Sanh nhớ lại: “Khi bắt đầu, khái niệm hữu cơ với bà con còn rất xa lạ. Nhưng chính niềm tin đã giúp chúng tôi mạnh dạn thay đổi. Bởi nếu cứ làm như cũ, nông sản mãi chỉ dừng ở đầu ra nhỏ hẹp, khó có cơ hội đi xa”.
HTX đã xây dựng mô hình sản xuất khép kín: từ canh tác, thu hoạch đến chế biến và đóng gói. Quan trọng hơn, HTX đã thành lập 8 tổ nhóm, tất cả đều do phụ nữ Vân Kiều tham gia. Họ vừa là người làm vườn, vừa là hạt nhân lan tỏa cách làm mới. “Khi chị em phụ nữ đứng ra làm, cả cộng đồng sẽ tin tưởng và làm theo. Đây là điểm đặc biệt của mô hình Khe Sanh”, chị Hằng nói thêm.
Để bà con an tâm, HTX đầu tư hơn 2 tỷ đồng xây dựng nhà máy sản xuất phân vi sinh từ vỏ cà phê, cung ứng cho nông dân rẻ hơn thị trường 20% và còn hỗ trợ thêm 50% chi phí. Đây không chỉ là khoản đầu tư vật chất, mà còn là sự chia sẻ trách nhiệm, giúp người dân thấy rằng mình không đơn độc trên con đường mới.
Cà phê Khe Sanh được trồng trên đất đỏ bazan ở độ cao 500-600m, khí hậu mát lành, ngày đêm chênh lệch nhiệt độ rõ rệt - điều kiện lý tưởng để giống Arabica Catimor phát triển. Cà phê Khe Sanh mang một hương vị rất riêng, khó lẫn. Hạt Arabica được nuôi dưỡng, thấm khí trời Trường Sơn nên khi nhấp ngụm đầu tiên đã cảm nhận rõ vị chua thanh dịu nhẹ, kế tiếp là vị ngọt hậu sâu lắng, kéo dài nơi cuống họng. Hương thơm thanh thoát, tinh tế, có chút gợi nhớ mùi cỏ cây rừng núi sau mưa, vừa mộc mạc vừa quyến rũ. Chính sự kết hợp hài hòa giữa vị đất, vị nắng và bàn tay người Vân Kiều đã làm nên chất cà phê đậm đà, để ai từng thưởng thức một lần cũng nhớ mãi.
Khi mùa thu hoạch đến, bà con không vội vã hái đồng loạt. Họ chọn từng chùm quả chín đỏ, phơi nắng đều tay, ủ hạt đúng kỹ thuật. Quy trình chế biến ướt hiện đại được kết hợp với kinh nghiệm truyền thống, tạo nên hương vị đặc biệt: chua thanh dịu, hậu ngọt kéo dài, hương thơm thanh thoát.
“Đây không chỉ là cà phê, mà là tinh hoa từ đất và công sức của bà con”, chị Hằng tự hào chia sẻ.
Không chỉ chú trọng chất lượng, HTX Khe Sanh còn gìn giữ văn hóa bản địa qua bao bì sản phẩm. Trên mỗi hộp cà phê, hình ảnh cô gái Pa Cô - Vân Kiều trong trang phục truyền thống được khắc họa tinh tế. Đó vừa là biểu tượng thương hiệu, vừa là lời tri ân cộng đồng - những người đã dồn tâm huyết vào từng hạt cà phê.
Sản phẩm nhanh chóng tạo được dấu ấn trên thị trường. Các hội chợ, triển lãm, chương trình xúc tiến thương mại đều ghi nhận gian hàng cà phê Khe Sanh là điểm dừng chân hấp dẫn. Người tiêu dùng tò mò khi thấy hình ảnh cô gái Vân Kiều trên bao bì, và bị chinh phục khi nếm thử hương vị.
Hiện nay, cà phê Khe Sanh đã có mặt tại nhiều siêu thị, cửa hàng, chuỗi bán lẻ, và được phân phối trên các sàn thương mại điện tử. Một số đơn hàng đã bắt đầu tiếp cận thị trường quốc tế như Nhật Bản, Mỹ, Hàn Quốc, Pháp.
Thành quả lớn nhất của hành trình làm cà phê sạch không chỉ là sản phẩm ngon, mà còn là cuộc sống đổi thay từng ngày.
Năng suất cà phê đạt hơn 18 tấn quả tươi/ha, tăng trên 50% so với trước đây. Người dân không còn phụ thuộc thương lái, không bán tháo đầu vụ, mà có giá ổn định quanh năm nhờ HTX bao tiêu.
“Khách hàng mua cà phê online, để lại đánh giá tốt, rồi quay lại nhiều lần. Điều đó khiến chúng tôi càng tin tưởng rằng mình đã chọn đúng con đường”, chị Hằng cho biết.
Bà con Vân Kiều cũng thay đổi nhanh chóng. Những người nông dân từng chỉ quen cầm cuốc nay đã biết livestream giới thiệu sản phẩm, trả lời tin nhắn khách hàng, chia sẻ hình ảnh vườn cà phê trên mạng xã hội. Câu chuyện “nông dân công nghệ” giờ đây không còn xa lạ với vùng đất Hướng Phùng.
Kinh tế khởi sắc kéo theo đời sống tinh thần cải thiện. Trẻ em được đến trường đầy đủ, phụ nữ có việc làm, người già có thêm thu nhập. Không chỉ dừng ở sản xuất nông nghiệp, HTX Khe Sanh còn hướng tới mô hình nông - lâm kết hợp và du lịch trải nghiệm.
Du khách đến đây có thể tự tay hái cà phê, rang hạt, nghe đồng bào kể chuyện rừng, và nhâm nhi tách cà phê nóng giữa đại ngàn Trường Sơn. Đó là cách biến mỗi rẫy cà phê thành một “câu chuyện kể”, vừa giữ gìn bản sắc, vừa tạo thêm nguồn thu nhập mới.
Hành trình cà phê Khe Sanh cho thấy: khi bà con đồng bào được tiếp cận tri thức, được trao quyền chủ động, được kết nối với thị trường, thì ngay cả vùng đất khó khăn nhất cũng có thể đổi thay. Bằng nhiều nỗ lực, năm 2022, hai sản phẩm cà phê mang thương hiệu Khe Sanh gồm cà-phê bột 100% Arabica và cà-phê hạt rang được UBND tỉnh Quảng Trị công nhận là sản phẩm OCOP 4 sao. Đây là lần đầu tiên một tổ chức sản xuất cà phê của đồng bào dân tộc thiểu số đạt chuẩn OCOP cấp tỉnh với 2 sản phẩm cùng lúc. Đầu năm 2025, sản phẩm chính thức được công nhận OCOP 5 sao, là phần thưởng ngọt ngào cho sự cố gắng của bà con đồng bào dân tộc tại “đất lửa” Quảng Trị.
Cùng với HTX Khe Sanh, Cup'n'Care – một thương hiệu cà phê được xây dựng tại Khe Sanh với định hướng phát triển cà phê Khe Sanh thành đặc sản cao cấp, đặc biệt là đưa sản phẩm cà phê Khe Sanh vào thị trường quốc tế cũng như phát triển những sản phẩm phụ trợ; thứ hai là tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương; cuối cùng là đưa Khe Sanh trở thành điểm đến du lịch xanh, bền vững.
Mô hình du lịch trải nghiệm tại vườn cà phê hữu cơ cũng là một giải pháp để bà con nông dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số có thêm thu nhập. Trải nghiệm không chỉ đơn giản là ghé qua nhà nào đó, uống vài ly cà phê rồi mua hàng. Du lịch trải nghiệm ở đây chi tiết hơn rất nhiều, từ việc mua bảo hiểm cho du khách; dịch vụ ăn ở; trải nghiệm hái cà phê từ khâu đem về sân rửa, vớt nổi, ủ lên men, phơi cà, đảo cà phê trên sàng, xát cà, nhặt lỗi, tự tay rang cà phê và đóng gói đem về... Đó mới thực sự là du lịch trải nghiệm bền vững. Khách hàng tự tay mình làm ra hạt cà phê từ đầu tới thành phẩm mới càng hiểu giá trị của ly cà phê mà họ uống mỗi ngày.
Cup'n'Care cũng mở những lớp hướng dẫn học chế biến cà phê phi lợi nhuận cho bà con. Trong lớp học, ngoài việc chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm và cầm tay chỉ việc cho bà con nông dân, Bích Chi cũng chia sẻ về cách mà Cup'n'Care có được những giải thưởng về cà phê để sau này chính bà con có thể tự tin gửi cà phê của nhà mình đi thi quốc tế để chứng minh chất lượng cà phê Quảng Trị. Kết quả là Quảng Trị đã có giải Vô địch Liberica Đông Nam Á vào năm 2024 (Farm Madam Hương).
Cà phê Khe Sanh hôm nay không chỉ là một nông sản sạch. Nó là tiếng nói tự hào của người Vân Kiều, là minh chứng rằng: với niềm tin, tổ chức và sự bền bỉ, đồng bào dân tộc có thể làm nên những sản phẩm giá trị, có thương hiệu và mang linh hồn Trường Sơn. Cà phê Khe Sanh đã định danh ở ngôi vị xứng đáng trong những vùng cà phê ngon nhất nước, nếu không nói là khu vực Đông Nam Á, một chuyên gia đã nói như thế trong hội thảo về phát triển du lịch nông nghiệp gắn kết với cây cà phê. Điều này đã được khẳng định qua các cuộc thi, trong đó cà phê đặc sản Khe Sanh có 4 năm liên tục ở tốp đầu cà phê Việt Nam.
Câu chuyện về cà phê Khe Sanh không chỉ là hành trình làm ra một nông sản sạch, mà còn là hành trình đánh thức khát vọng đổi thay của đồng bào Vân Kiều nơi đại ngàn Trường Sơn. Từ những nương rẫy nhỏ bé, manh mún, bà con đã dám bước qua tập quán cũ để chọn con đường hữu cơ bền vững, kiên trì gieo mầm niềm tin trên từng thửa đất. Những hạt cà phê đỏ thắm hôm nay không chỉ mang hương vị đặc biệt của đất trời, mà còn kết tinh mồ hôi, trí tuệ và bản lĩnh của người dân vùng biên viễn.
Khe Sanh giờ đây không còn chỉ được nhắc đến như vùng đất gió Lào cát trắng, mà đã trở thành điểm sáng với thương hiệu cà-phê mang đậm bản sắc dân tộc. Hành trình ấy cho thấy, khi nông dân được tiếp cận tri thức, được trao quyền làm chủ và được đồng hành cùng thị trường, thì vùng đất khó khăn nào cũng có thể hồi sinh. Cà phê Khe Sanh vì thế không đơn thuần là sản phẩm nông nghiệp, mà là niềm tự hào, là bản tuyên ngôn về sức sống và ý chí vươn lên của bà con Vân Kiều giữa đại ngàn bất tận.
