Nhắc đến Bắc Ninh, nhiều người thường nghĩ ngay đến vùng đất Kinh Bắc văn hiến với những làn điệu quan họ lay động lòng người. Trên nền tảng trầm tích in đậm dấu ấn thời gian đó là những thói quen, những nét văn hoá đã in đậm vào cả hành trình phát triển kinh tế xã hội địa phương. Ẩn sâu trong những ngọn đồi, bản làng khu vực đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi của tỉnh còn có những sản vật đặc trưng do bàn tay khéo léo của đồng bào dân tộc thiểu số làm nên. Đó là hương vị ngọt lành của vải thiều, là mật ong thơm nồng từ hoa vải, là sợi mỳ Chũ trắng ngần và dai giòn, tất cả tạo thành niềm tự hào của người dân nơi đây.
Thế nhưng, giống như nhiều địa phương khu vực đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi khác, quy mô sản xuất nhỏ lẻ, manh mún từng khiến những sản phẩm quý của đồng bào dân tộc thiểu số Bắc Ninh khó tìm đầu ra bền vững. Ngay cả khi có được đầu ra, việc thiếu chuỗi liên kết bền vững cũng khiến sản phẩm chưa có được giá trị cao như mong muốn. Trong bối cảnh đó, chính các hợp tác xã đã trở thành điểm tựa, chung tay giải quyết bài toán thị trường, đưa sản phẩm của bà con vươn xa.
Ở vùng núi Lục Ngạn, HTX Sản xuất thương mại và dịch vụ nông nghiệp Phì Điền là chỗ dựa của 15 thành viên, trong đó có tới 10 thành viên là đồng bào dân tộc thiểu số. Trước kia, thu nhập của bà con chủ yếu dựa vào canh tác nhỏ lẻ, quanh năm vất vả mà hiệu quả không cao. Nhưng khi vào HTX, mọi chuyện đã khác.
Nhờ sự quan tâm của Nhà nước và chính quyền địa phương, bà con được hỗ trợ giống cây trồng, kỹ thuật canh tác, tập huấn chế biến. Quan trọng hơn, họ có đầu ra ổn định, không còn cảnh được mùa mất giá.
Ông Phan Văn Nết – Giám đốc HTX Sản xuất thương mại và dịch vụ nông nghiệp Phì Điền - xã Lục Ngạn, Bắc Ninh cho biết, HTX được hình thành và phát triển trên một địa bàn miền núi, vùng sâu, vùng xa, nơi mà bà con còn gặp nhiều khó khăn trong sản xuất và đời sống. Tuy nhiên, HTX may mắn khi luôn nhận được sự quan tâm từ Chính phủ và chính quyền địa phương, đặc biệt là các chính sách giảm nghèo bền vững. Thông qua nhiều chương trình, bà con đã được hỗ trợ giống cây trồng, vật nuôi và cả những khóa tập huấn kỹ thuật. Quan trọng hơn, nhiều hộ nghèo đã được tạo điều kiện để tham gia vào chuỗi sản xuất của HTX.
“Với chúng tôi, việc gắn kết các hộ nghèo, giúp họ có cơ hội lao động, sản xuất và từng bước thoát nghèo là nhiệm vụ vừa mang tính kinh tế, vừa mang tính xã hội” – ông Phan Văn Nết chia sẻ.
HTX hiện có 15 thành viên chính thức, trong đó 10 thành viên là đồng bào dân tộc thiểu số, còn lại là người Kinh. Khi nhìn lại, sự khác biệt trước và sau khi tham gia HTX là rất rõ. Nếu trước đây bà con chỉ sản xuất nhỏ lẻ, tự cung tự cấp thì nay đã có sự liên kết, có đầu ra ổn định. Thu nhập bình quân của thành viên HTX hiện đạt 120-200 triệu đồng mỗi năm. Con số này trước kia nhiều hộ không dám nghĩ tới. Đời sống vật chất được cải thiện, đời sống tinh thần cũng nâng lên, bà con có thêm niềm tin và quyết tâm gắn bó với nghề. Đây chính là thành quả lớn nhất mà HTX mang lại, cũng là minh chứng rằng mô hình HTX thực sự có ý nghĩa trong công cuộc phát triển vùng dân tộc thiểu số và miền núi.
Từ những sản phẩm nông sản thô, các HTX đã chú trọng chế biến sâu, nâng tầm thành sản phẩm OCOP. Với HTX Phì Điền, đó là vải thiều sấy khô - sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 4 sao từ năm 2020. Thứ hai là sản phẩm táo Phì Điền, đạt chứng nhận OCOP năm 2022. Cuối cùng là mật ong hoa vải, được công nhận OCOP 3 sao. Ba sản phẩm này không chỉ mang lại nguồn thu ổn định mà còn giúp HTX khẳng định thương hiệu. Sau khi được chứng nhận sản phẩm OCOP, doanh thu của HTX tăng gần gấp đôi, sản phẩm được nhiều người biết đến hơn, và đặc biệt là mở ra cơ hội tiếp cận các thị trường khó tính.
Còn ở xã Nam Dương, HTX Mỳ Chũ Nam Thể do ông Nguyễn Văn Nam làm Giám đốc lại gìn giữ một làng nghề truyền thống có từ hàng trăm năm. Mỳ Chũ không chỉ là món ăn mà còn là tinh hoa văn hóa, kết tinh trong từng sợi mỳ. Với hơn 1.000 lao động địa phương tham gia, làng nghề không chỉ giữ gìn văn hoá địa phương mà còn tạo công ăn việc làm, góp phần xoá đói giảm nghèo. Thu nhập người lao động bình quân 9,5-10 triệu đồng/tháng - mức cao đối với khu vực miền núi.
Ông Nguyễn Văn Nam – Giám đốc HTX Mỳ Chũ Nam Thể - xã Nam Dương, tỉnh Bắc Ninh cho hay, HTX luôn coi đồng bào dân tộc thiểu số là lực lượng quan trọng trong sản xuất. Từ khâu chọn gạo, tráng bánh, phơi sợi đến đóng gói, tất cả đều gắn với bàn tay khéo léo của bà con. Nghề mỳ đã giúp nhiều gia đình gắn bó với làng nghề, không phải bỏ quê lên thành phố kiếm sống. Thuận lợi lớn là sản phẩm mang dấu ấn văn hóa truyền thống, lại được bà con làm rất chỉn chu, tạo ra sợi mỳ ngon, dai, trong. Chất lượng vượt trội chính là yếu tố quan trọng giúp sản phẩm mỳ Chũ Nam Thể được nhiều người tiêu dùng trong và ngoài tỉnh ưa chuộng.
Hiện mỗi ngày, làng nghề cho ra khoảng 30 tấn thành phẩm, tiêu thụ hết ngay tại chỗ nhờ sức hút của thương hiệu. Sản phẩm đã vào các khu công nghiệp, nhà hàng, dần tiến tới siêu thị và đơn hàng xuất khẩu. Hơn 295 trong tổng số 395 hộ dân làm nghề mỳ Chũ quanh năm, tạo việc làm cho hàng ngàn lao động trực tiếp và gián tiếp.
Năm 2024, mức thu nhập bình quân của lao động trong HTX đạt 9,5 - 10 triệu đồng/người/tháng. Đây là con số rất ý nghĩa đối với vùng miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Bắc Ninh. Thu nhập này không chỉ cải thiện đời sống gia đình, mà còn giúp bà con có điều kiện cho con cái học hành, chăm lo sức khỏe, xây dựng nhà cửa khang trang. Có thể nói, HTX đã góp phần quan trọng trong công cuộc xóa đói giảm nghèo và xây dựng nông thôn mới.
Nếu như sản xuất là gốc rễ thì đầu ra chính là thách thức lớn nhất. Với sự hỗ trợ từ Bộ Công Thương, Sở Công Thương và chính quyền địa phương, các HTX đã được tham gia nhiều hội chợ, sự kiện xúc tiến thương mại, kết nối cung cầu.
HTX Phì Điền đã đưa vải thiều sấy khô sang Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ, châu Âu; mật ong hoa vải đang hoàn tất thủ tục xuất khẩu sang Nhật Bản. Trong khi đó, HTX Mỳ Chũ Nam Thể tận dụng mạnh mẽ thương mại điện tử. Doanh thu từ kênh online chiếm khoảng 20-25%, thông qua Facebook, Zalo, các sàn thương mại điện tử. Đây là hướng đi mới, phù hợp trong bối cảnh chuyển đổi số.
Bà Nguyễn Thị Xuân Mừng, Giám đốc Công ty TNHH Sản xuất sâm Việt Nam chia sẻ, dù Nhà nước có nhiều chương trình hỗ trợ, nhưng thực tế chúng tôi vẫn gặp rất nhiều khó khăn. Phần lớn sản xuất còn nhỏ lẻ, chi phí cao, tiêu chuẩn chất lượng chưa đồng bộ. Việc tham gia hội chợ, kết nối bán lẻ hay thương mại điện tử cũng còn hạn chế.
“Đặc biệt, khi nhắc đến sâm, hầu hết người tiêu dùng nghĩ đến sâm Hàn Quốc hay sâm Ngọc Linh, ít ai biết đến sâm núi Dành của Bắc Ninh. Chính sách quảng bá cho loài sâm này chưa thật đồng bộ, nên ngay cả người dân trong tỉnh cũng ít biết đến” – bà Mừng nêu thực trạng.
Trước tình hình đó, công ty đã chủ động liên kết với hộ nông dân, doanh nghiệp để mở rộng vùng nguyên liệu. Cùng với đó, công ty hợp tác với các đơn vị, cá nhân để đẩy mạnh truyền thông, quảng bá, đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử, kênh bán hàng trực tuyến nhằm tiếp cận trực tiếp người tiêu dùng.
Song song, công ty phối hợp với các nhà khoa học, viện nghiên cứu để nghiên cứu thành phần, hợp chất trong sâm núi Dành. Kết quả giúp chúng tôi chuẩn hóa quy trình sản xuất, tạo ra sản phẩm đạt chuẩn cao nhất, đáp ứng thị trường khắt khe trong tương lai.
Tuy nhiên, không ít khó khăn vẫn hiện hữu: đất đai hạn hẹp khiến các doanh nghiệp, HTX khó mở rộng xưởng sản xuất; vốn đầu tư cho máy móc còn thiếu; tình trạng hàng giả, hàng nhái làm ảnh hưởng uy tín sản phẩm. Các HTX mong muốn cơ quan chức năng tiếp tục vào cuộc mạnh mẽ hơn, có cơ chế hỗ trợ vốn, đất, và siết chặt quản lý thị trường để bảo vệ thương hiệu chính gốc.
Từ những bàn tay lao động miệt mài của bà con dân tộc thiểu số Bắc Ninh, cùng sự đồng hành của hợp tác xã, những sản vật địa phương đang dần khẳng định vị thế. Vải thiều, mật ong hoa vải, mỳ Chũ… không chỉ là sản phẩm hàng hóa, mà còn là niềm tự hào, là sinh kế, là con đường làm giàu chính đáng.
Hợp tác xã – với vai trò liên kết sản xuất và tiêu thụ đang trở thành cầu nối để nông sản miền núi hội nhập thị trường, góp phần nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống và đưa thương hiệu của bà con dân tộc thiểu số vươn xa, không chỉ trong nước mà cả thế giới.
