Giữa mênh mông rừng núi Đông Bắc, cây trám đen đã trở thành biểu tượng của sức sống bền bỉ và sự gắn bó giữa con người với thiên nhiên. Loài cây thân gỗ này mọc tự nhiên hoặc được trồng ở các xã vùng cao của tỉnh Cao Bằng như Nam Tuấn, Thạch An, Hòa An, Hà Quảng… Trám đen cao từ 20 đến 30 mét, tán lá xum xuê, thân to, vỏ xù xì, rễ cắm sâu vào đất đá. Từ bao đời nay, người Tày, Nùng, Dao, Mông ở Cao Bằng đã biết tận dụng trám đen như một nguồn thực phẩm và thu nhập quý giá.
Trám đen Cao Bằng thường ra hoa vào tháng 3, kết quả vào khoảng tháng 8 – tháng 10. Khi quả chín, lớp vỏ bên ngoài chuyển từ màu xanh sang tím đen, bóng mượt. Người dân vùng cao gọi đây là “vàng đen” của núi rừng, bởi chỉ vài chục cây trám cũng có thể mang lại cho một hộ dân thu nhập hàng chục triệu đồng mỗi năm.
Ở xã Thạch An, nơi có diện tích trám đen lớn nhất tỉnh, những vườn trám xen kẽ trên nương ngô, nương sắn đã giúp bà con dân tộc thiểu số có thêm nguồn thu ổn định, giảm dần phụ thuộc vào cây ngắn ngày. Không ít hộ gia đình ở xã Đức Long, Đức Xuân đã thoát nghèo, xây được nhà kiên cố nhờ trồng trám. Cây trám đen vừa dễ trồng, ít sâu bệnh, lại có tuổi thọ cao, có thể khai thác ổn định hàng chục năm.
Đến xóm Lũng Tao, xã Nam Tuấn những ngày này, điều dễ nhận thấy là hình ảnh những người nông dân trong xóm đang bận rộn với công việc thu hoạch trám đen. Bà con ai cũng phấn khởi vì một vụ trám được mùa, được giá. Gia đình chị Triệu Thị Liên là một trong những hộ trồng nhiều trám đen. Hiện gia đình chị có hơn 30 cây trám đen, trong đó 20 cây đã cho thu hoạch.
Phần lớn trám đen của gia đình chị Liên là trám nếp cổ thụ, thơm bùi nên khách quen đặt hàng, gia đình không phải mang ra chợ bán. Chị Liên chia sẻ: So với những loại cây trồng khác, cây trám không mất nhiều công chăm sóc mà giá trị kinh tế cao. Cây nào sai quả cho thu hoạch từ 50 - 60 kg, với giá bán 120 nghìn đồng/kg, trám đen mang lại nguồn thu nhập ổn định cho gia đình.
Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cao Bằng, toàn tỉnh hiện có hơn 2.000 ha trám đen, tập trung ở các xã Thạch An, Nguyên Bình, Hòa An, Quảng Uyên… Nhiều địa phương đã coi trám đen là cây trồng chủ lực trong chương trình phát triển kinh tế lâm nghiệp gắn với giảm nghèo bền vững. Bình quân mỗi hecta trám trưởng thành cho năng suất 5-7 tấn quả tươi/năm, mang lại doanh thu 80-120 triệu đồng. Với giá trám đen thương phẩm dao động 20.000–40.000 đồng/kg (tùy thời điểm), trám đen trở thành nguồn “lộc rừng” mang lại cuộc sống sung túc hơn cho người dân miền núi.
Trong các vùng trồng trám, trám đen Lũng Tao có hương vị rất đặc trưng, riêng biệt so với trám ở các địa phương khác nên được nhiều người tiêu dùng ưa chuộng. Quả trám nơi đây phù hợp với khí hậu, thổ nhưỡng, vỏ mỏng, căng bóng, có mùi thơm đặc trưng. Trám Lũng Tao như có thương hiệu, trám vừa thu hoạch xong đã có tư thương đến thu mua hoặc đi bán ở các chợ rất đắt hàng. Hương vị trám đen nổi bật với vị bùi béo, thơm ngậy kết hợp với vị chua dịu và không bị ngấy khi chế biến.
Tại xã Nguyên Bình, chính quyền địa phương đã ban hành đề án “Phát triển cây trám đen gắn với chế biến sản phẩm đặc sản địa phương giai đoạn 2023–2030”. Theo đó, mỗi hộ dân được hỗ trợ cây giống, hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hái, bảo quản, đồng thời kết nối với các doanh nghiệp, HTX để tiêu thụ sản phẩm.
Nhiều hợp tác xã như HTX Nông lâm nghiệp Thạch An, HTX Trám đen Đức Long đã thành công trong việc xây dựng chuỗi giá trị, chế biến sâu trám đen thành nhiều sản phẩm như trám muối, trám sấy khô, dầu trám, tương trám… giúp nâng cao giá trị và ổn định đầu ra. Ông Hoàng Văn Phúc, Giám đốc HTX Trám đen Đức Long, chia sẻ: “Trước đây, trám chủ yếu bán tươi cho thương lái, giá bấp bênh. Nay có thêm các sản phẩm chế biến, giá trị tăng gấp 2–3 lần, người dân yên tâm mở rộng diện tích trồng trám.”
Không chỉ là nguồn thu nhập, cây trám đen còn góp phần phủ xanh đất trống, chống xói mòn và bảo vệ môi trường sinh thái. Trám đen có khả năng thích nghi cao, phát triển tốt ở đất dốc, khô hạn, nên được xem là cây trồng chiến lược trong phục hồi rừng tự nhiên. Tỉnh Cao Bằng đang hướng tới việc xây dựng chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm “Trám đen Cao Bằng”, đồng thời khuyến khích các HTX, doanh nghiệp áp dụng tiêu chuẩn VietGAP, OCOP, nhằm nâng cao chất lượng và thương hiệu.
Năm 2024, sản phẩm “Trám đen Thạch An” đã được công nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao cấp tỉnh, mở ra cơ hội tiếp cận thị trường rộng lớn hơn, đặc biệt là kênh siêu thị và thương mại điện tử. Bên cạnh đó, du lịch sinh thái gắn với trải nghiệm thu hoạch trám, chế biến trám cũng đang được khuyến khích.
Về phía các địa phương, trám đen là một loại cây trồng có triển vọng tốt, cho giá trị kinh tế cao và bền vững. Để phát huy tiềm năng, giá trị cây trám đen bản địa ở Lũng Tao, Đảng bộ xã Nam Tuấn đã đưa cây trám đen vào Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã nhiệm kỳ 2025 - 2030. Lãnh đạo xã Nam Tuấn trực tiếp đến khảo sát và lắng nghe các ý kiến, kiến nghị của bà con xóm Lũng Tao trong việc phát triển các mô hình kinh tế tại địa phương, trong đó có cây trám đen.
Nhiều du khách trong và ngoài nước đến Cao Bằng vào mùa trám chín đã bị cuốn hút bởi hương vị béo bùi, ngọt thanh của trám đen, thứ quả tưởng chừng dân dã nhưng lại chứa đựng tinh hoa của đất trời vùng cao. Một số hộ dân ở Thạch An, Hòa An đã kết hợp mô hình “du lịch trải nghiệm mùa trám”, đưa khách tham quan vườn trám, hướng dẫn cách chế biến các món ăn đặc trưng như trám om, trám muối, trám kho cá, cơm lam trám. Những trải nghiệm này không chỉ quảng bá đặc sản địa phương mà còn góp phần bảo tồn tri thức văn hóa của đồng bào.
Món ăn từ trám đen ngon và được biết đến nhiều nhất là món xôi trám. Trám đen sau khi om mềm đem bóc vỏ, tán nhuyễn, trộn đều với cơm nếp đã được đồ chín. Xôi trám có thể ăn không hoặc thêm chút thịt băm hoặc muối lạc. Vị chua dịu của trám quyện với hương nếp thơm dẻo càng làm tăng thêm vị đậm đà, béo ngậy của món quà vùng núi cao.
Khác với trám xanh có vị chua, thường dùng để kho thịt, trám đen có hai loại: trám nếp và trám tẻ. Trong đó trám nếp được người dân ưa chuộng hơn bởi vị thơm, ngọt bùi và thịt mềm mịn, không cứng và giòn như trám tẻ. Chọn được những quả trám nếp chín cây, có màu tím thẫm, quả còn tươi, đỉnh cuống còn dính nhựa, da quả căng, bóng, mịn không bị rộp là đã nắm bắt được một phần “linh hồn” của món xôi trám. Gạo nếp để làm xôi cũng không kém phần quan trọng. Những hạt nếp tròn, mẩy, đều đặn được lựa chọn kỹ lưỡng, có thế là nếp Pì Pất, nếp Ong, nếp Hương Bảo Lạc,... để khi chín sẽ tỏa ra hương thơm ngào ngạt, nức lòng người thưởng thức.
Để làm ra được món xôi trám thơm ngon, cần lưu ý vài công đoạn trong cách chế biến. Đặc biệt theo những người có kinh nghiệm làm xôi trám lâu năm cho biết, khi quả trám được rửa sạch sẽ, ngâm trong nước ấm để loại bỏ nhựa, sau đó để trám ngập trong nồi nước trên bếp lửa, khuấy đều bằng tay đến khi nóng tay thì tắt lửa, tiếp tục ủ chừng 30 - 45 phút, giữ cho trám mềm vừa tới. Khi trám đã mềm, người ta dùng dao khứa đôi quả trám, khéo léo tách bỏ hạt, chỉ lấy phần cùi mềm dẻo, thêm một chút muối trong lòng để trám thêm đậm đà, đem phơi một nắng để lâu dài.
Gạo nếp sau khi ngâm từ 8 - 10 tiếng cho ngậm nước được vớt lên, để ráo và trộn với một chút dầu ăn để khi đồ xôi có độ bóng, không bị dính. Quá trình đồ xôi cần phải đun lửa nhỏ, giữ đều nhiệt, ít mở vung để đảm bảo hơi nước không bay hơi quá nhiều, giúp xôi chín đều và giữ được độ dẻo.
Từ góc nhìn kinh tế, cây trám đen có tiềm năng lớn để phát triển thành sản phẩm xuất khẩu. Nhiều doanh nghiệp tại Lạng Sơn, Hà Nội đã bắt đầu đặt hàng mua trám sấy khô, dầu trám để phục vụ ngành thực phẩm và mỹ phẩm. Tuy nhiên, để phát huy hết giá trị, Cao Bằng cần đầu tư mạnh hơn cho chế biến sâu, bảo quản sau thu hoạch và xây dựng thương hiệu vùng miền.
Theo định hướng của ngành nông nghiệp, đến năm 2030, diện tích trám đen toàn tỉnh dự kiến đạt trên 3.500 ha, sản lượng khoảng 10.000 tấn/năm, trở thành một trong những sản phẩm chủ lực quốc gia của vùng trung du miền núi phía Bắc.
Từ một loài cây mọc hoang giữa đại ngàn, trám đen đã trở thành biểu tượng của nông sản bản địa, là “lộc rừng” bền vững mang lại ấm no cho người dân vùng cao Cao Bằng. Trong hành trình xây dựng nông thôn mới và phát triển kinh tế xanh, cây trám đen không chỉ là nguồn lợi kinh tế mà còn là sợi dây kết nối giữa con người và thiên nhiên - nơi mà mỗi mùa quả chín lại nhắc nhớ về sức sống bền bỉ, niềm tin và khát vọng vươn lên của những con người miền sơn cước.
